Toezichthouden op weerbaarheid
De sleutelrol van interne governance bij krimpende ruimte voor maatschappelijk middenveld
Het artikel "Ruimte voor maatschappelijk middenveld slinkt: wat kan filantropie doen?" beschrijft een webinar georganiseerd door "Wereld van Filantropie" en "Alliance magazine" waarin drie experts de situatie van het maatschappelijk middenveld in de VS, Nederland en Brazilië bespreken in tijden van van democratische erosie. Op basis van de inzichten uit het webinar kunnen interne toezichthouders een cruciale rol spelen bij het versterken van maatschappelijke organisaties in tijden van democratische erosie. De ervaringen uit Brazilië, de VS en Nederland bieden waardevolle lessen voor intern toezichthouders in de goededoelensector.
Artikel en webinar samengevat
De belangrijkste punten uit het artikel en de webinar zijn:
Verenigde Staten: Glen Galaich (Stupski Foundation) schetst hoe de Amerikaanse civil society onvoldoende was voorbereid op aanvallen door de Trump-regering, zoals bezuinigingen op USAID en intimidatie van enkele klimaat-financiers. Hij beschrijft dat sommige organisaties uit angst zelfcensuur toepassen ("anticipatory obedience"), terwijl anderen juist oproepen tot verzet.
Nederland: Margit van Wessel (Wageningen University & Research) beschrijft bezuinigingen op internationale samenwerking en de gevolgen voor civil society in Nederland. Een sterke verschuiving naar het nationaal beleid, waarbij internationale solidariteit minder aandacht krijgt. Forse bezuinigingen op zowel ontwikkelingssamenwerking als steun aan het maatschappelijk middenveld, terwijl kritische maatschappelijke stemmen en diversiteit worden ontmoedigd. Er heerst een sfeer waarin internationale hulp wordt afgeschilderd als een bedreiging voor het welzijn van Nederlandse burgers, zonder ruimte voor nuance.
Brazilië: Maria Eduarda Pessoa de Assis (Igarapé Institute) presenteert hoe het Braziliaanse maatschappelijk middenveld succesvol weerstand bood tegen autoritaire tendensen onder president Bolsonaro (2018-2022) door onder anderen systematische monitoring van ruim 3.000 aanvallen (via Civic Space GPS), brede coalities over sectoren heen, bestrijding van desinformatie via publiekscampagnes en juridische middelen om overheidsmisbruik aan te vechten
Rol van filantropie: Flexibele financiering bleek cruciaal tijdens crises, maar stopte vaak zodra de directe dreiging afnam. Voor effectieve steun raadt Pessoa de Assis aan:
Kerninfrastructuur financieren in plaats van alleen projecten
Langdurige, flexibele steun aan lokale organisaties
Vertrouwen op lokaal leiderschap
Investeren in veiligheid en mentale gezondheid van activisten
Ondersteunen van horizontale samenwerkingsstructuren
Kansen voor interne toezichthouders
Wat zijn de kansen voor intern toezichthouders in Nederland?
Strategische risicoanalyse
Interne toezichthouders kunnen een proactieve rol spelen in strategische risicoanalyse door scenario's te ontwikkelen die de mogelijke impact van democratische erosie op de organisatie in kaart brengen. Door systematisch autoritaire tendensen en veranderingen in regelgeving te monitoren, kunnen zij bestuurders aansporen tot vroegtijdige aanpassingsstrategieën in plaats van afwachtend te reageren op crises. De Braziliaanse casus toont hoe effectief vooruitdenken en scenario-planning kan zijn bij het anticiperen op autoritaire dreigingen.
Veerkracht waarborgen
Het waarborgen van organisatorische veerkracht vormt een tweede belangrijk aandachtsgebied. Toezichthouders dienen kritisch te kijken naar de financieringsstructuur van hun organisatie en aan te dringen op diversificatie van inkomstenbronnen om onafhankelijkheid te behouden. Hierbij is het essentieel onderscheid te maken tussen investeringen in kerninfrastructuur – die langdurige stabiliteit bieden – en meer tijdelijke projectfinanciering. Pessoa de Assis' observatie dat steun vaak opdroogt zodra een acute crisis voorbij is, onderstreept het belang van duurzame financieringsmodellen waar toezichthouders op kunnen aandringen.
Samenwerking bevorderen
Het Braziliaanse voorbeeld laat zien hoe belangrijk samenwerkingsverbanden zijn voor effectief verzet tegen democratische erosie. Toezichthouders kunnen bestuurders stimuleren om cross-sectorale allianties te vormen met academici, journalisten, advocaten en zelfs partners uit de private sector. Door internationale partnerschappen te bevorderen, creëren organisaties een buffer tegen lokale nationale druk. Toezichthouders kunnen periodiek de sterkte en diversiteit van het externe netwerk evalueren als onderdeel van hun toezichthoudende taak.
Bescherming en waarborgen
Bescherming van medewerkers en activisten vraagt in toenemende mate aandacht van toezichthouders. Zij kunnen erop toezien dat adequate veiligheidsprotocollen worden ontwikkeld, vooral voor medewerkers die in de frontlinie staan. Digitale veiligheid en strategieën tegen desinformatie verdienen speciale aandacht, evenals programma's die de mentale gezondheid van personeel ondersteunen. De systematische intimidatie die in zowel de VS als Brazilië plaatsvond, onderstreept het belang van deze beschermende maatregelen.
Governance en transparantie
Op het gebied van governance en transparantie kunnen toezichthouders bijdragen aan de versterking van interne democratische processen binnen de eigen organisatie. Door participatieve besluitvorming te bevorderen en top-down benaderingen kritisch te evalueren, demonstreren zij in de praktijk de waarden die zij extern verdedigen. Dit versterkt de legitimiteit en geloofwaardigheid van de organisatie in het publieke debat. Als voorbeeld voor geldgevende fondsen kan gedacht worden aan ‘participatory grantmaking’ waarbij de aanvragende organisaties bij het selectieproces voor donaties worden betrekken.
Anticiperen op reguleringsdruk
Tot slot kunnen toezichthouders een belangrijke rol spelen bij het anticiperen op reguleringsdruk. Door mogelijke juridische uitdagingen voor de sector te analyseren, kunnen zij bestuurders adviseren over hoe naleving van regelgeving te combineren is met het behoud van de organisatorische missie, zonder te vervallen in schadelijke zelfcensuur zoals die in de VS werd waargenomen. Zij kunnen erop toezien dat belangenbehartiging plaatsvindt binnen de juridische kaders, maar zonder compromissen op fundamentele waarden.
Door deze verschillende aspecten proactief te adresseren, kunnen interne toezichthouders substantieel bijdragen aan het behoud van een veerkrachtig maatschappelijk middenveld in tijden waarin democratische waarden onder druk staan. De ervaringen uit Brazilië laten zien dat een gecoördineerde, strategische aanpak effectief kan zijn, zelfs tegenover aanzienlijke autoritaire druk. Nederlandse toezichthouders kunnen deze lessen vertalen naar de lokale context en daarmee de weerbaarheid van hun organisaties versterken.
Bronnen
Deze analyse is gebaseerd op het verslag "Ruimte voor maatschappelijk middenveld slinkt: wat kan filantropie doen?" door Suzette de Boer, waarin een webinar wordt beschreven dat werd georganiseerd door de Wereld van Filantropie en Alliance magazine. In het webinar deelden Glen Galaich (Stupski Foundation), Margit van Wessel (Wageningen University & Research) en Maria Eduarda Pessoa de Assis (Igarapé Institute) hun inzichten over de situatie in respectievelijk de VS, Nederland en Brazilië.
Het volledige webinar is te bekijken via: https://www.youtube.com/watch?v=a7FVUVRb4n8
Gemaakt door Nynke Runia, ITGD